Зайырлылық жалпы мағынада өмірдің азаматтық және саяси салаларынан діни
немесеруханиаспектілердібөлудібілдіреді.Бұлмемлекеттің,қоғамның
немесемекемелердіңдіниәсерлердентәуелсізжұмысістейтінжәне
азаматтарға ешбір кемсітусіз дінге сену немесе дінге сенбеу бостандығын
қамтамасызететінқағида.Кейбірелдердегіқатаңүлгілерінеқарап
зайырлылықты атеизммен шатастырмаған жөн. Айталық, Қазақстан - зайырлы
мемлекет, яғни ол дінді мемлекеттік институттардан бөледі және қандай да бір
нақты діннің қағидаларына негізделмейді. Бұл тұста мемлекет пен дінді бір-
бірінеқарсықоюғадаболмайды.Себебідінмемлекеттенбейтарап
саналғанымен, дін мемлекеттің негізгі тіректерінің бірі – рухани тірегі болып
қала бермек. Қазақстан Конституциясы дін бостандығына кепілдік береді.
Қазақстанда ресми дін жоқ, мемлекет дін істеріне араласпайды. Дегенмен,
ислам еліміздегі негізгі басым дін болып табылады, халықтың 70 %- астамы
ислам сенімін ұстанады, өзге қазақстандықтар әртүрлі конфессияларға тиесілі:
екінші кезекте православие, сосын басқа сенімдер. Қазақстан мемлекеті көп
ұлттылық пен көптілділік саясатын қолдайды, ол өз азаматтарының әртүрлі
мәдени және діни дәстүрлерін құрметтеуден көрінеді. Ол сондай-ақ ел ішінде
де, халықаралық деңгейде де толеранттылық пен сенім айырмашылығына
құрметпен қарауды белсенді түрде насихаттайды. Қазақстанда қалыптасқан
мемлекетпендінқатынастарыКонституциядабекітілгензайырлылық
қағидасынегізіндереттеледі.Мемлекетбарлықдіндердіңзаңалдындағы
теңдігін мойындап, діни наным-сенімдерді қабылдау және тарату еркіндігіне
кепілдікбереді.Соныменқатар,Қазақстандаисламныңтарихи-мәдени
ықпалы көбірек, ол қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларында көрініс табады.
Еліміздемұсылмандардыңдіниғұрыптарымендәстүрлерінзаңғасәйкес
сақтауды насихаттайтын ұйым – Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы
жұмысістейді.Қазақстанбилігіеліміздегіәртүрлідіндермен
конфессиялардың бейбіт қатар өмір сүруіне жәрдемдесу мақсатында діни
бірлестіктермен, оның ішінде мұсылман ұйымдарымен диалогты қолдайды
және дамытуда. Осылайша, Қазақстанда зайырлылық қағидаттарды сақтауға,
діннің (ислам мен православие) тарихи-мәдени рөлін мойындауға, сондай-ақ
дінисенімбостандығыменбарлықдінибірлестіктердіңзаңалдындағы
теңдігін сақтауға негізделген мемлекет пен дін арасындағы қарым-қатынас
моделі қалыптасқан. Бүгінгі күні әлемде зайырлылықты ұстанатын мұсылман
мемлекеттерідеаземес.Оларзайырлықағидаттарменбасқарылатұра
исламның дамуына айрықша жағдайлар жасаған. Мәселен, Түркияда ислам
діні елдің тарихы, мәдениеті және әлеуметтік өмірінде маңызды рөл атқарады.
Халқының95%-данастамыисламдінінұстанатын,негізіненсүнниттік
бағыттағы мұсылмандар. Түркиядағы исламның елдің тарихи дамуы мен саяси
өзгерістеріменбайланыстыөзіндікерекшеліктеріжоқемес.Түркия
тарихындағы маңызды сәттердің бірі ХХ ғасырдың басында Мұстафа Кемал
Ататүрікжүргізгенреформаларболды.Олзайырлылықты:дінмен
мемлекеттіңбөлінупринциптерінжариялады,бұлзаңнаманың


реформалануынажәнекөптегенисламдықинституттармендәстүрлердің
жойылуына әкелді. Осыған қарамастан, ислам түрік халқының мәдениеті мен
өмірініңмаңыздыбөлігіболыпқалған.ҚазіргіТүркия–дінисенім
бостандығынакепілдікберетіндемократиялық,зайырлыжәнеәлеуметтік
мемлекет.Дегенмен,исламқоғамдықөмірдемаңыздыфакторғажатады.
Түріктерде көптеген мешіттер мен діни оқу орындары бар, исламдық рәсімдер
мен мерекелер мәдениеттің маңызды бөлігін құрайды. Түркия сондай-ақ елде
ұзақтарихыбаржәнетүрікмәдениетіменәлеуметтікөмірініңкөптеген
аспектілеріне әсер ететін сопылыққа даоң көзқараста. Түркияда діни сенім
бостандығына кепілдік берілген, бұл азаматтардың кез келген дінді немесе
наным-сенімді таңдауға және ұстануға, діни көзқарасын өзгертуге немесе
ешбірдіндіұстанбауғақұқылыекенінбілдіреді.БұлқұқықТүркия
Конституциясыменжәнеадамқұқықтарынреттейтінхалықаралық
шарттарменқорғалған.Түркиядамұсылмандархалықтыңбасымбөлігін
құрайды, дегенмен, түрік қоғамында православиелік христиандар, католиктер,
протестанттар,еврейлерсияқтыбасқадіндердіңөкілдері,басқадіни
бірлестіктерменағымдардыңөкілдерідежоқемес.Түркиямемлекеті
көптегендінимерекелерменәдет-ғұрыптардымойындап,діни
азшылықтардың құқықтары мен мүдделерін де қорғап отыр.
Тағы бір мысал ретінде Федеративті Малайзияны келтірейік. Ол Оңтүстік-
Шығыс Азиядағы мәдениеттердің, тілдердің және діндердің әртүрлілігімен
танымал мемлекет. Конституция бойынша Малайзия ресми түрде зайырлы
мемлекет, дегенменисламды «Федерацияның діні» ретінде бекіткен. Себебі
Малайзия халқының көпшілігі ислам дінін ұстанады, бұл елдің ресми діні.
Алайда Малайзияда христиандық, буддизм, индуизм және басқа діндер де бар.
ДінбостандығынаМалайзияКонституциясыкепілдікбереді,бірақелдің
құқықтық жүйесі шариғат заңдарының элементтерін, әсіресе мұсылмандар
үшін отбасылық және жеке құқық салаларын қамтиды. Малайзияда шариғат
соттарымұсылмандарғақатыстыістердіқарайтын,алазаматтықсоттар
мұсылман еместерге қатысты істерді қарайтын қос құқық жүйесі бар. Ислам
Малайзиядағы білім мен мәдениетке де әсер етеді. Елде көптеген ислам
мектептері мен университеттері бар, ислам құндылықтары мен дәстүрлері
сәулет өнерінен өнер мен әдебиетке дейін мәдениеттің әртүрлі аспектілерінде
көрініс табады. Малайзия көптеген мұсылман елдеріне дамуда үлгі болып
отыр. Бір ғана халал өндірісін айта кетсек, Малайзиядағы халал индустриясы
әлемдегі ең дамыған және маңызды салалардың бірі. Малайзия өзінің жоғары
сапа стандарттары мен халал өнімдерін сертификаттауымен танымал, бұл оны
халалөнімдердіжетекшіөндірушілерменэкспорттаушылардыңбіріне
айналдырып отыр. Малайзиядағы халал индустриясы азық-түлік, косметика,
фармацевтика, қаржылық қызметтер мен туризмді қоса алғанда, өнімдер мен
қызметтердің кең ауқымын қамтиды. Малайзиядағы көптеген компаниялар
халал сертификатына ие әрі ішкі және халықаралық нарықтардағы сұранысты
қанағаттандыруға ұмтылуда. Халал индустриясы Малайзия экономикасында
маңызды рөл атқарады, өндірістің өсуіне, экспортқа және жұмыс орындарын
құруғаықпалетеді.Олсондай-ақМалайзияныңәлемдікаренадағы


позициясыннығайтуғажәнехалалөндірісіменсертификаттауорталығы
ретіндегі халықаралық беделін арттыруға көмектеседі. Бүгінгі күні Малайзия
әртүрлідіндерменмәдениеттерқатарөмірсүретінелретіндеөзінің
көпконфессиялық және мәдени бірегейлігін сақтап әрі өзіндік даму жолымен
алға ұмтылуда.
Зайырлы мемлекет әрқашан діннің ішкі рухани потенциалын оң бағалайды.
Діндегі адамгершілік нормалардың қоғамға қажеттігін мойындайды. Біз сөз
етіп отырған «жоғары руханият» - адамның рухани тәжірибесінің жоғары
немесе тереңірек аспектілерін білдіретін ұғым. Бұл термин адам сананың,
даналықтыңнемесеәлемменжәнеөзіменүйлесімділіктіңеңжоғары
дәрежесіне жеткен кездегі рухани дамудың күйін немесе деңгейін көрсету
үшін де қолданылады. Муфтият ұсынған ихсан түсінігіне жетуді де осымен
байланыстыра түсінуге болады. Жоғары руханилық көбінесе жанқиярлық,
жанашырлық,мейірімменжақынғадегенсүйіспеншілікидеалдарымен,
сонымен қатар өмірдің мәні мен рухани келісімді іздеумен сәйкестендіріледі.
Рух пен сана, рухани қуат – қай кезде де тарихтың қозғаушы күші болып
келгені анық. Жоғарғы руханият отаншылдықты, туған ел мен туған жерге
сүйіспеншілікті де рәміздейді. Осы орайда, «Отанды сүю – иманнан» деген
сөздің мәні зор. Зайырлылық өнер мен мәдениетті, әдебиетті, патротизмнің
жоғарылығыншектемейді.Жоғарғыруханилықтыбелгісіадамдарды
әлеуметтікортадағыбіріктірушіқызметіменанықталады.Алхалықтар
арасында іріткі салып, діни алауыздық тудырып, бір халықты екіншісінен биік
қоюшылардың рухани әлемі барынша кірленген десе де болады. Жоғары
руханилық–адамныңөзін-өзітануға,руханиқасиеттеріндамытуға,
болмыстың терең мағыналарын түсінуге және болмыстың жоғары, рухани
деңгейлерімен байланысына ұмтылуы. Иә, зайырлылық руханиятты жоққа
шығармайды.Текмемлекетпенқоғамныңдіниұстанымдарғаемес,
парасаттылыққа,заңғажәнетеңдіккенегізделуікеректігінкөрсетеді.
Дегенмен, әр адам өз өмірінде руханияттың қандай рөл атқаратынын өзі
таңдауға құқылы. Зайырлылық адамның дүниеге өзінің рухани түсінігін еркін
іздеуіне мүмкіндік бере отырып, оның дамуына жағдай жасай алады. Демек,
зайырлылық пен жоғары руханилық бір-бірін толықтырып, адам өмірін және
жалпы қоғамды байыта отырып, бірге өмір сүріп, өзара әрекеттесе алады. Дін
мен мемлекеттің бөлінуі рухани құндылықтарды жоққа шығаруды меңземейді,
тек әрбір адамға руханилық саласында таңдау және өзін-өзі жүзеге асыру
еркіндігін қамтамасыз етеді.
Алтынбек Ұтысханұлы,
Атырау облысы бас имамы